Umiejętność czytania rzeki,

Zanim wybierzemy się na spływ kajakowy górską rzeką, warto posiąść niezbędne umiejętności, które pomogą nam bezpiecznie spędzić czas na rzece. Poza znajomością technik wiosłowania i manewrowania kajakiem, niezbędna jest również umiejętność tzw. czytania rzeki. Umożliwia ona wczesne i szybkie rozpoznawanie zjawisk, na które natrafia załoga podczas spływu, przewidywanie interakcji nurtu z kajakiem a także na reagowanie na nie we właściwy sposób. W języku naukowym dziedzina nautyki pozwalająca na nabycie tych umiejętności nosi nazwę: „locja kajakowa”, a do podstawowych zjawisk rzecznych należą m.in.: odwój, fala i cofka. Ich znajomość i umiejętność czytania rzeki pozwala kajakarzom na wyznaczenie optymalnej drogi płynięcia, czyli trasy, której pokonywanie będzie stanowić przyjemne, ale i bezpieczne wyzwanie.

Nurt na rzece górskiej

Warto na początku uświadomić sobie kilka prostych faktów na temat nurtu rzeki górskiej:

- główny (najmocniejszy) nurt może znajdować się w każdym miejscu rzeki: na środku bądź przy brzegach, a decydują o tym m.in. przeszkody oraz zakola

- nurt często nie płynie idealnie po prostej w dół, często zaś przyjmuje postaci skośne, od lewej do prawej i na odwrót, a w przypadku zakrętów ma tendencję do pracy odśrodkowej, na zewnątrz

- im trudniejsza rzeka, tym bardziej zdarza się, ze spotykamy wiele nurtów w korycie, a optymalna linia płynięcia często zakłada przenoszenie się z jednego nurtu na drugi w odpowiednim czasie.

- kontrola na rzece oznacza, że rozumiemy co zrobimy z nami nurt na którym aktualnie się znajdujemy w ciągu najbliższych sekund, identyfikujemy i przeciwdziałamy

- w razie wątpliwości co do najbliższych kilkudziesięciu metrów, zawsze warto wyjść i obejrzeć kolejny fragment rzeki, który przyjdzie nam spływać.

Bystrze – kajakarski elementarz

Głównym pojęciem dla kajakarstwa górskiego jest kategoria bystrza, czyli miejsca na rzece, w którym prąd wyraźnie przyspiesza, tworząc fale i języki. To dla tych właśnie fragmentów wiele osób uprawia kajakarstwo górskie. Bystrza mogą liczyć sobie od kilku metrów do nawet kilometra. Na rzekach łatwiejszych występują one w łagodnej formie i w dużych odstępach od siebie, zaś na wymagających trasach - przeciwnie. Jedną z cech określających bardzo trudne rzeki jest bowiem właśnie intensywność i częstotliwość występowania bystrzy. Zjawisko powstaje z dwóch głównych powodów:

• gwałtownego obniżenia się dna w danym fragmencie rzeki;
• zwężenia koryta rzeki, prowadzącego do sytuacji, w której taka sama objętość wody próbuje zmieścić się nagle na 2 metrach szerokości koryta zamiast na 10 metrach.

Fale – jak je pokonywać?

Gdy płynąca ze znaczą prędkością woda, napotyka na zanurzoną dość głęboko przeszkodę, wybrzusza się i opada za nią, tworząc falę stojącą. Ogólnie rzecz biorąc, fale to charakterystyczne, bezpieczne i przyjemne zjawisko na rzekach górskich, dostarczające wielu pozytywnych wrażeń. Należy jedynie pamiętać, by pokonywać je dziobem w dół rzeki (a nie bokiem). Fala wywołana przez kamień lub próg skalny wygasza się stopniowo: za tą pierwotną występują, więc kolejne, mniejsze. Natomiast w przypadku wielu przeszkód w sąsiedztwie, otrzymuje się kilka bądź kilkanaście nieregularnych fal, których zbocza są ustawione pod różnymi kątami w stosunku do osi rzeki.

Cofka – naturalny „parking” na rzece

Aby płynąć w dół rzeki nierzadko konieczne jest znalezienie miejsca parkingowego. Taką funkcję na rzece spełniają cofki. Są to miejsca, w których woda stoi lub – na skutek szeregu zjawisk - porusza się w górę rzeki. Cofki powstają przy brzegach, a także za różnego rodzaju przeszkodami. Woda na bystrzu ma większą prędkość od tej poniżej. Kiedy woda „szybsza” uderza w tę płynącą wolniej, odbija się od niej, uwalniając się na boki. Popychana przez kolejne porcje wody zaczyna płynąć w górę rzeki. Kluczowym zadaniem dla kajakarza jest właściwa identyfikacja granicy pomiędzy głównym nurtem płynącym w dół rzeki a wodą w cofce. Ową granicę nazywamy chyżką.

Odwój – czym jest i jak go rozpoznać?

Wybierając się na spływ kajakowy górską rzeką, warto pamiętać, że ten sam kamień czy też próg skalny, który przed chwilą tworzył fale, może przy innej wysokości wody skutkować odmiennym zjawiskami. Jeśli przez ten sam kamień przepływa nieco mniej wody, wyostrza się kąt jej spadku. Skutkuje to załamywaniem się fali. Jej wierzchołek zaczyna się wówczas pienić i wchodzić w ruch cyrkulacyjny. Pojawia się fala odwojowa, a nieco dalej tzw. odwój o płytkiej cyrkulacji. Spadająca woda tym razem nie tworzy fali, lecz wprawia tę płynącą niżej w ruch cyrkulacyjny. Rezultatem takiej sytuacji jest pojawienie się prądu wstecznego, a całość w przekroju przypomina kręcący się walec. Jeśli średnica tego walca jest stosunkowo mała – powiedzmy 50 cm – mówimy właśnie o płytkiej cyrkulacji. Takie odwoje, czy też mówiąc bardziej kolokwialnie „dziury”, nie są zagrożeniem dla człowieka, gdyż płynąca poniżej walca woda wyciąga kajakarza bardzo szybko. Wszystko jednak co wyporne, a więc człowiek w kajaku, sam kajak, ponton itd. może zostać w takim miejscu na dłużej. Fale odwojowe i odwoje o płytkiej cyrkulacji są wykorzystywane w kajakarstwie freestyle’owym, jako tzw. playspoty, czyli miejsca, w których można wykonywać ewolucje, pozostając na tej samej wysokości rzeki.

Inaczej sprawa ma się z drugim rodzajem walca. Gdy spełnione zostają następujące warunki:

• kąt padania wody zbliża się do 90 stopni;
• szerokość progu skalnego jest znaczna (rozpoczyna się już od 1-2 metrów);
• próg ma dość regularną koronę (krawędź);

to z dużym prawdopodobieństwem powstanie w tym miejscu odwój o głębokiej cyrkulacji. Walec ma tutaj najczęściej ponad metr średnicy, co oznacza, że wytworzony w ten sposób prąd wsteczny jest bardzo silny. Może on nie tylko zatrzymać i wywrócić kajak, ale także, gdy osoba płynąca opuści łódkę, zatrzymać ją w swoim wstecznym prądzie. .

Sztuczne progi na rzece – co to takiego?

Szczególnym przypadkiem odwoju o głębokiej cyrkulacji są sztuczne progi. To zjawiska ekstremalnie niebezpieczne i co do zasady niespływalne. Stwarzane przy ich pomocy walce mają wiele metrów średnicy i wydostanie się z nich o własnych siłach, jest po prostu niemożliwe. Dzieje się tak dlatego, że budowniczowie tych konstrukcji stawiają sobie za cel wytracenie energii spływającej w dół wody.

Takie działanie zapobiega bowiem nadmiernej erozji brzegów. Im większy walec, tym więcej energii pochłania, a ponieważ jest sztuczny, jego korona jest idealnie regularna, nie tworzy w walcu żadnych wyłomów i ciągnie się najczęściej przez całą rzekę. W Polsce sztuczne progi są szeroko rozpowszechnione, nie tylko na rzekach o charakterze górskim. Warto o nich wiedzieć i unikać ich podczas spływów, ponieważ to one są dziś główną przyczyną utonięć kajakarzy. Zdradliwy charakter tych budowli wynika także z tego, iż z perspektywy rzeki bardzo trudno je dostrzec: pionowy uskok, choć niewielki, sprawia, że górne lustro wody zlewa się z dolnym, a całość przypomina ciągłość stojącej wody.

Poduszki i „podmytki” – co to takiego?

Erozyjne oddziaływanie wody doprowadza czasem do powstania tzw. podmytki (ang. undercut). Woda napierająca na skałę, zamiast odbijać się od niej, żłobi ją tworząc podwodną, ślepą jaskinię. Osoba płynąca wpław, po wciągnięciu w takie miejsce, może mieć spore problemy z wydostaniem się, gdyż woda przyciska ofiarę do wyżłobionej skały i wpycha pod powierzchnię. Większość tego typu podmytek, jeśli istnieje na danym odcinku, jest dobrze znana i opisana w przewodnikach, dzięki czemu z łatwością można uniknąć zagrożenia.

Analizując to zjawisko, warto zadać sobie pytanie: czy każda woda napierająca na skałę tworzy podmytki? W większości przypadków na szczęście nie. Gdy mamy do czynienia ze skałą, która nie jest żłobiona (nie posiada płytkiej jaskini), „pchająca” się na nią woda jest wypiętrzana do góry i tworzy tzw. poduszkę (ang. cushion wave). Widząc coś takiego, można być pewnym, że pod powierzchnią nie czyha na nas niebezpieczeństwo.

Podsumowanie

Wybierając odcinek górski zawsze powinniśmy dostosować go do swojej aktualnej dyspozycji i dyspozycji grupy, z którą schodzimy na wodę. Jeśli szlak jest dla nas nowy, powinniśmy zgromadzić maksymalną wiedzę o nim ze wszystkich możliwych źródeł, takich jak przewodniki drukowane bądź internetowe, fora czy grupy dyskusyjne, a także lokalne firmy raftingowe i kajakowe.

Schodząc na nieznaną nam rzekę, umiejętność czytania wody zyskuje na szczególnym znaczeniu. W najwyższym stopniu, zdolności te powinna posiadać osoba otwierająca szyk, gdyż to ona najczęściej wyznacza linię płynięcia dla pozostałych. Nawet płynąć za kimś, warto jednak zastanawiać się na bieżąco nad decyzjami podjętymi przez otwierającego i samodzielnie rozwijać kompetencje w tym zakresie.